Nga MSc. Ilda B. Gjuzi, antropologe
Prej kohësh ndjek me vëmendje debatin shkencor rreth “Faltores Hierore Dodonë, zanafilla e qytetërimit në Kamnikun Neolitik”, një temë që më ka intriguar thellë si antropologe dhe kërkuese e rrënjëve shpirtërore të njeriut. Në këtë debat nuk shoh thjesht një çështje arkeologjike apo historike, por një udhëtim drejt vetëdijes së hershme njerëzore, drejt asaj pike të origjinës ku njeriu nisi të njohë veten përmes natyrës. Kamniku, me burimet e tij, me lisin e shenjtë dhe gjurmët e lashta që e mbështjellin, nuk është vetëm një vend gjeografik, ai është një simbol i lidhjes së njeriut me Tokën, me hyjninë, me jetën.
Në këtë kontekst, studimet e studiuesit dhe patriotit, Sami Dake që lidhen me Dodonën përfaqësojnë një kthim tek njeriu i parë, tek momenti kur besimi, arti dhe përjetimi i natyrës u bënë një. Antropologjikisht, Dodona e Kamnikut është më shumë se një qendër kulti: ajo është tempulli i kujtesës njerëzore, vendi ku njeriu u përball me misterin e ekzistencës dhe filloi ta përkthente atë në simbole, në rite dhe në gjuhë. Burimi i nëndheshëm, që Homeri e përshkruan me një ndjeshmëri të jashtëzakonshme, mbart në vetvete mitin e rilindjes dhe të përjetësisë, një arketip që përsëritet në shumë kultura të lashta. Pikërisht këtu qëndron vlera e jashtëzakonshme antropologjike e Kamnikut: ai është një palimpsest kulturor ku njeriu, toka dhe shpirti bashkohen në një përjetim të vetëm. Nga kjo pikëpamje, studimi i Dodonës nuk është vetëm kërkim shkencor, por edhe një akt ndërgjegjeje kulturore. Ai na rikthen në periudhën matriarkale të qytetërimit, kur njeriu e shihte tokën si Nënë, ujërat si gjak të saj, dhe burimet si frymëmarrje të Zotit. Ky përfytyrim pellazgjik i bën themelet e Dodonës të ngjajnë me fillimet e vetë njerëzimit – një qytetërim shpirtëror i ngritur mbi harmoninë, jo mbi sundimin.
Në këtë kuptim, Kamniku Neolitik nuk është vetëm një vend zbulimesh, por një dëshmi e mënyrës sesi njeriu filloi të jetë pjesë e kozmosit dhe jo zot i tij, ndërkohë që z. Sami Dake me plot gojë mund të etiketohet si antropologu i Tokës së Shenjtë dhe zbuluesi i Dodonës Plakë. Nga ana tjetër si antropologe, më tërheq ideja se Dodona nuk është thjesht histori e një vendi, por përvojë universale e njeriut që kërkon hyjnoren në vetvete. Çdo objekt arkeologjik, çdo simbol gjeometrik i gjetur në atë terren, flet për një mendje të lashtë që kuptonte botën përmes lidhjes shpirtërore, jo përmes dominimit. Kjo e bën Dodonën e Kamnikut një laborator të parë të mendimit njerëzor, një dritare ku mund të shohim si lindi feja, arti, filozofia dhe vetëdija. Në thelb, kjo qasje e re ndaj Dodonës e vendos antropologjinë shqiptare në një horizont të gjerë evropian e botëror. Ajo kërkon të rivendosë Shqipërinë në hartën e qytetërimit, si një vend ku njeriu i parë preku me duar misterin e ekzistencës. Prandaj, çdo gur, çdo burim, çdo legjendë në Kamnik nuk është një relike e së kaluarës, por një thirrje për ta kuptuar më thellë natyrën njerëzore. Dodona e Kamnikut nuk është më thjesht një tezë apo debat – është një kujtesë e gjallë që na kujton se njeriu dhe toka kanë qenë gjithmonë një. Dhe ndoshta aty, nën shkëmbin e shenjtë dhe pranë burimit që rrjedh prej mijëra vitesh, filloi jo vetëm historia e qytetërimit, por edhe vetë historia e shpirtit njerëzor.
